Paylaşılma tarixi: Apr 07, 2015 6:21:25 PM
Bu günlərdə ABŞ, Avropa Birliyi ilə İranın arasında nüvə razılaşması haqqında informasiyalar dünya mediasini bürüdü.Dünya və xüsusi ilə region ücün önəmli olan bu razılaşma və onun detalları haqqında “125-lər” Siyasi Klubunun üzvü Yeganə Haciyeva ilə söhbətləşdik.Moderator.az həmin müsahibəni oxuculara təqdim edir: -Yeganə xanım, AB, ABŞ və İran arasında baş tutan nüvə razılaşmasının detalları və nəticələri haqqında fikirlərinizi bilmək istərdik.-Ondan başlayaq ki İran regionda və qonşularla münasibətdə xoş məramlı olmayan bir dövlətdir. Həmçinin, bu dövlət öz daxili siyasəti üçün cəmiyyəti birləşdirən ideologiyasının ana xəttini dinlə bərabər, həm də Qərb ölkələrinə nifrət təşkil edir, doktrinasında isə sivil dünyanı milli maraqlarına təhlükə hesab edir. Ümumiyyətlə isə Fars körfəzi regionunda konfliktlərin çoxunda və bu regionda stabilliyə təhlükə olan bir çox radikal- hərbi qruplaşmaların yaranmasında və dəstəklənməsində bu ölkənin rolu danilmazdır və bütün bunlar bu ölkənin xarici siyasətinin bir hissəsini təşkil edir.-İndi isə belə bir aqressiv ölkə həm də nüvə silahı əldə etməyə can atır....-Bəli, İran nüvə enerjisinin istehsalı üçün ilk addımlarını 1967- ci ildən atmağa başlayıb. Şah rejiminin devrilməsindən sonra isə yeni hökumət bu istiqamətdə işlərini dondurmuş və AES-lərin tikintisindən imtina etmişdir.1992-ci ildən başlayaraq isə nüvə sənayesinin inkişafına start vermişdir. Həmən il Rusiya və İran nüvə enerjisini dinc məqsədlər üçün istifadəsi haqqında razılaşma əldə etmişdir. Bu razılaşma çərçivəsində 1995-ci ildə Buşerdə Atom Elektrik Stansiyasının ilk blokunun tikintisini yekunlaşdırır və ölkənin cənub-qərb vilayəti Huzistanda ikinci atom elektrik stansiyasının tikintisinə başlayır. Baxmayaraq sanksiyaların tarixi 1979-cu ildən başlayırdı, amma məhz 1995-ci ildən ABŞ İrana birtərəfli qaydada iqtisadi sanksiyaların tətbiqinə başlayıb. 2000-ci ildən sonra isə İran nüvə sənayesinin aktiv inkişafına start verir və 3 vilayətdə- Natanzda , Arakda və Fardoda uranın zənginləşdirilməsi ücün obyektlərin inşasına başlayır.
-Sanksiyaların əhatəsi haqqında detallar çox maraqlıdır.
-Paralel olaraq sanksiyaların əhatəsi də böyüyür. Xarici siyasətdə səriştəsiz və daxilə yönəlik populist prezident Əhmədi Nejatının idarəçiliyi dövründə isə sanksiyalar kluminasiya həddinə çatır. Belə ki ABŞ və Avropa Birliyi 2010-cu ildən İranın 22 neft şirkətinə və onların Avropalı biznes ortağı olan 37 yük daşıma şirkətinə, 6 ay sonra isə sanksiyalara məhəl qoymadan İranla ticari əlaqələri davam etdirən 24 beynəlxalq gəmi şirkətinə sanksiya tətbiq edilir. 2011-ci ilin iyun ayından “ İran Air “ beynəlxalq hava yolları şirkətinə və həmən ilin dekabr ayından isə Avropa Birliyi zonasında İranın 180 hüquqi və fiziki şəxsi və onların mal-mülkiyyətləri sanksiyalara məruz qalır. 1 yanvar 2012-ci il tarixindən İran Mərkəzi Bankına ABŞ maliyyə nazirliyini , 23 yanvar tarixindən isə Avropa Birliyi sanksiyalar tətbiq edir. Bu ölkənin neft sektorunun Avropa üçün əhəmiyyətli və İranın özü üçün isə həyatı əhəmiyyətli bir necə şirkəti məhdudiyyətlərə məruz qalır. 24 yanvar 2012-ci il tarixindən ABŞ Maliyyə Nazirliyinin sanksiyaları İranın transmilli “ Ticarət” Banki , 29 yanvar tarixində isə sanksiyalara rəğmən İrana köçürmələr edən Dubayın nüfuzlu bankı məruz qalır. 11 aprel 2012-ci il tarixində AB ölkələrinin XİN-lərin qərarı ilə İran neftinin Avropada satışına qadağa qoyulur, 13 iyul tarixində 50 beynəlxalq maliyyə şirkəti və fondları və həmçinin İranın 58 tankerə və 27 şirkətə məxsus olan “ İran Milli Tanker” qlobol-holdinqi sanksiyaya məruz qalır. 11 may tarixindən isə İran – Venesuela müştərək bankı və 8 İran neft-kimya şirkəti sanksiya siyahısına əlavə edildi.
-Niyə məhz indi ?
-Fars korfəzində və Ərəb ölkələrində baş verən qanlı hadisələr və onların idarə olunmasında bu regionun qədim və dərin cüğulluq adət - ənənəsinə malik bir ölkənin təcrübəsindən istifadə etmək səmərəli ola bilərdi. Həmcinin, İranın yeni və reformator prezidenti Həsən Ruhanı Qərblə musaibətdə kicik də olsa açılım etdi. İranın əlbətdə əməkdaşlıq ücün ilk tələbi sanksiyaların götürülməsi ola bilərdi. Bu üzdən son iki ildə bu proses davam etdi və bu günlərdə isə Lozannada baş tutan 6 günlük görüşdə müsbət yekunlaşan ABŞ , Avropa Birliyi və İran nüvə danışıqları Qərb və İran münasibətlərində yeni eranin başlanğıcı ola bilər. Razılaşmanın qarşılıqlı əməl olunması nəticəsində İrana tətbiq olunan sanksiyalar aradan qaldırıla bilər. Yekun müqavilə iyunun sonunda imzalanacaq. Sonrakı üc ay ərzində isə diplomatlar və ekspertlər tərfindən müqavilənin detallarını razılışdırılması aparılacaq.
- Razılaşmanın detalları haqqında məlumat vermənizi istərdik.
- Razılaşma İranın nüvə proqramını nəzarətə götürməsi istiqamətindədir və altı mühüm addımlardan ibarətdir .
1. Razılaşmaya əməl olunacağı təqdirdə ilk addım olaraq İranın zənginləşdirilmiş uranın 97 % nın başqa ölkələrə veriləcək. Belə ki hal-hazırda İranın 10 ton zənginləşdirilmiş uranı var və deməli ancaq dinc məqsədlər ücün 300 kq həcmində uran ölkə ərazisində qalacaq.
2. İran 15 il ərzində yeni AES tikməyəcək və uranı ancaq 3.67 % səviyyəyə qədər zənginləşdirəcək.
3. Uranın zənginləşməsı ücün işləyən sentrafuqaların sayını 3/2 sini dayandıracaq yəni 19000 ədəd sentrafugadan cəmi 6104 –ü aktiv olacaq. İrəlidəki 10 il ərzində isə ancaq 5060 sentrafuqa elmi və səhiyyə məqsədi ilə digər materiallarla calışacaq.
4. İran ancaq birinci nəsil İR-1 tipli sentrafuqalar istifadə edə bilər ,10 il ərzində isə yeni model sentrafugaların istifadəsinə və işlənməsinə qadağa qoyulur. Natanzda işləyən yeni İR-2 nəsil sentrafugalar isə MAQATE –nin müşahidəsi və nəzarəti ilə anbarlara yerləşdiriləcək.
5. 15 il ərzində Furdo obyektində uran zənginləşdirilməyəcək , ora nüvə fizikası üzrə elmi – mərkəz kimi fəaliyyət göstərəcək və umumiyyətlə isə İran ərazisində irəlidəki 15 il ərzində uranın zənginlədirilməsi ancaq Natanzda aparılacaq.
6. Arakdakı plutoniy emalı zavodundakı avadanlıq isə ya məhv ediləcək ya da digər bir ölkəyə satılacaq və zavod silah ücün yararlı olmayan plotoniy istehsali avadanlığı ilə əvəz ediləcək. İndiyə qədər Arakda toplanmış nüvə yanacağı digər neytral ölkəyə veriləcək.
İran tərəfindən razılaşmanın şərtlərinə əməl edilməsi MAQATE tərəfindən nəzarət ediləcək. Bundan sonar isə sanksiyaların götürülməsi prosesi başlayacaq.
Razılaşma özündə İran nüvə proqramına 10 illik beynəlxalq nəzarəti nəzərdə tutur .
-Bu o deməkdir ki, İranla ABŞ arasında uzun illərdir davam edən soyuq müharibənin sonu görsənir ?
- Mən buna bir o qədər də optimis deyiləm, çünki İrana qarşı ABŞ sanksiyaların ləğvinə konqress qərar verilməlidir. Kongressdə isə nüfüzlü demokrat konqresmenlər və respublikaçı coxluq İranla nüvə danışıqlarının əleyhinə cıxış edənlərdir. Buna misal olaraq kecən ay 47 respublikaçı konqressmenin İranın Ali liderinə məktubunu xatırlamaq kifayətdir. Məktub əldə oluna biləcək razılaşmanın bundan sonrakı republikaçı prezidentin bir imzası ilə dayandırıla biləcəyi haqqında xəbərdarlıq xarakterli idi. Avropa Birliyi ilə münasibətdə isə vəziyyət fərqlidir. Belə ki AB enerji təminatında yeni bir oyunçu əldə edir və öz zonasını Rusiyanın enerji asılığından azaltmış olur. Daha sonrakı proseslər isə qlobal güclərin atdığı addımlardan asılıdır.
Sanksiyaların mümkün ləğvinin regiona və neft sektoruna mümükün təsirləri haqqında proqnozlarınız maraqlıdır.
İranda sanksiyalarla bağlı kifayət qədər xam neft ehtiyatı toplanmışdır. Bir necə il davam edən sanksiyalardan zəifləmiş iqtisadiyyata malik bir ölkə kimi İran neft ehtiyatlarını satmaqda maraqlıdır. Sutkada 1 million barellə yaxın neft istehsal gücündə olan oyuncunun neft bazarına qayıtması bazarda qiymətlərin kəskin düşməsinə səbəb olacaq
Avropa enerji təminatında yer alacaq İran Rusiyanın da təsir imkanlarını azaldacaq. Nəzərə alsaq ki qiymətlərin enməsi Rusiya valyuta ehtiyatının azalmasına gətirib cıxaracaq. İqtisadi cəhətdən zəif və təklənmiş Russiya Ukrayna ilə münasibətdə siyasətinə yenidən baxmalı olacaq.
http://moderator.az/